Veiligheid is geen kauwgom

Lezing door Rob van der Bijl (Veiligwonen.nl) voor de gemeente Den Haag, 17 april 2003

De bedoeling van Veiligwonen.nl is om het denken over veiligheid te nuanceren. Mijn lezing voor gaat over dit probleem. Hoe kunnen veiligheid en stedelijkheid toch met elkaar in verband worden gebracht zonder te vervallen in simpele dogma’s of ongenuanceerde pretenties?
Anders dan slogans van veel politici doen vermoeden is veiligheid geen vaste eigenschap van de stad en haar bouwwerken. Veiligheid is geen soort van kauwgom dat aan muren geplakt is.

Los Angeles, Californië, VS

In de loop van de jaren 90 is het denken over sociale veiligheid in relatie tot de gebouwde omgeving bij mij in een ander licht komen te staan door een aantal buitenlandse ervaringen. Los Angeles vertegenwoordigt zo’n ervaring, en beslist niet de onbelangrijkste.
Want LA laat goed zien hoe veiligheid in heel veel gevallen toch een zaak is van welgestelden. LA is een extreem gesegregeerde stad. Het publieke domein wordt in toenemende mate opgeofferd aan private belangen. Degenen die zich sociale veiligheid kunnen veroorloven wonen in fraaie, hoger gelegen buurten, afgezonderd van de rest van de stad.

De publicist Mike Davis is somber over de toekomst van LA, zie zijn boek ‘City of Quartz’ uit 1990. Angst bepaalt de inrichting en vorm van de stad. Het veiligheidsdenken leidt tot een ‘Ecology of Fear’, aldus de titel van het boek dat Davis in 1999 over LA publiceerde. Misschien is Davis te somber, maar zijn studies geven inderdaad genoeg aanleiding om het denken over veiligheid te nuanceren. De ‘Golden Library’ in Hollywood van architect Frank Gehry is als het ware binnenstebuiten gekeerd. Het publieke karakter is alleen binnenin aanwezig. Van buiten is het een bunker, stelt Davis.Douglas Coupland schrijft ook over LA, over Brentwood, een lommerrijke wijk ergens achter de kust bij Santa Monica. Het grootste deel van Brentwood ligt noordelijk van San Vicente Boulevard. Maar precies weten doet Coupland het niet. Dat vindt hij ook niet erg. Hij is zoekende, en veel minder resoluut dan Mike Davis.
Ondanks de onduidelijke begrenzing is Brentwood bekend. Hier woonde en overleed Marilyn Monroe. En hier vermoordde in de zomer van 1994 O.J. Simpson (zogenaamd niet) zijn vrouw.
Brentwood is geen ‘gated community’. Maar de observaties van Coupland in zijn ‘Polaroids from the Dead’ (1996) maken duidelijk dat veiligheid voor uitverkorenen ook op een heel subtiele manier binnen het stedelijk domein kunnen worden gerealiseerd.

Johannesburg, Zuid-AfrikaNog een ervaring. De stad Johannesburg. Meer nog dan LA is hier op overrompelende wijze ervaarbaar hoe het denken over veiligheid volledig kan ontsporen. De afgelopen jaren is de apartheidsplanologie de facto versterkt. Op oude, zijn nieuwe tegenstellingen gestapeld. Beveiliging van woningen en (publieke) bouwwerken is volledig doorgeschoten. Johannesburg is een stad, ‘raw in your face’. De stedelijke werkelijkheid valt inderdaad rauw op je dak. Daar heb ik een artikel over geschreven in het tijdschrift Blauwe Kamer (‘Raw in your face’).

Oklahoma City, Oklahoma, VS

In LA en Johannesburg zou je wensen dat er helemaal niet meer over veiligheid gedacht zou worden. Maar helaas zijn veel gevaren toch heel reëel. Dat kun je zien in Oklahoma waar enkele jaren geleden een gebouw door een militaristische gek is opgeblazen. De locatie is nu een monument. In 1998 maakte ik er toeristische foto’s van de wijze waarop de herinnering aan de vele doden werd levend gehouden. Het denken over veiligheid is onvermijdelijk. Oklahoma staat niet op zich. Latere aanslagen zouden dit opnieuw onderstrepen.

Veiligheid

Het denken over (sociale) veiligheid en gebouwde omgeving wordt gedomineerd door twee vakgebieden, die elkaar deels overlappen. Het eerste staat voor de technische beveiliging. Behalve vakgebied is ‘security’ vooral een ‘business’.
Het tweede wordt in de Angelsaksische cultuur meestal aangeduid als CPTED (spreek uit als ‘septet’): ‘Crime Prevention Through Environmental Design’; ook wel aangeduid als ‘situationele criminaliteitspreventie’. Veel controlelijsten (‘checklists’) stammen uit dit vakgebied. Ze zijn veelal gebaseerd op inzichten uit de ‘Ecology of Crime’, een soort houtje-touwtje criminologie, met name sterk ontwikkeld in de VS. Van der Voordt & Van Wegen zijn met hun studie ‘Sociaal Veilig Ontwerpen’ (1990) de wegbereiders voor deze aanpak geweest in Nederland.

Security en CPTED zijn twee kanten van dezelfde medaille:

Geen technocratische benadering, maar toch instrumenteel

Met Security en CPTED wordt veiligheid veel te veel gezien als een haast intrinsieke eigenschap van bouwwerken en ruimten. Alsof veiligheid een soort van kauwgom is dat aan de muren en de bestrating kleeft.
Niet-technocratisch beschouwd is veiligheid echter veeleer een verhouding of een relatie. De gebouwde omgeving kan op een gegeven moment wat betreft veiligheid presteren. Veiligheid is dus een prestatie die onlosmakelijk samenhangt met de wijze waarop die omgeving is gevormd en wordt gebruikt.

Veiligheid niet beschouwen als een statische eigenschap, maar als de uitkomst van een dynamisch evenwicht laat een instrumentele toepassing van deze vorm van genuanceerd veiligheidsdenken beslist niet onverlet.

Openbare ruimte als voorbeeldPlace des Terreaux, Lyon, Frankrijk

Onderwerp:
Ruimtelijke Inrichting

Conditie:
Planning openbare ruimte

Vorm:
Inrichting en vormgeving openbare ruimte, infrastructuur & voorzieningen

Gebruik:
Verblijven, verkeren en verbinden

Prestatie:
Bescherming, ambiance, esthetische en architectonische kwaliteit

Referenties

Rob van der Bijl (2006), Raw in your face. Johannesburg: oude en nieuwe tegenstellingen in Zuid-Afrikaanse stedebouw. In: Blauwe Kamer nr.6, 2000, pp.29-35.

R.V. Clarke (1992), Situational crime prevention. Successful case studies. New York.

Douglas Coupland (1996), Polaroids from the Dead. Harper Collins Publishers Ltd.

Jean-Piere Charbonneau (2000), Transformations des Villes, mode d’emploi. Paris.

Mike Davis (1990), City of Quartz. Vintage Books Edition (March 1992).

Mike Davis (1999), Ecology of Fear. Publisher: Henry Holt.

D.J.M. van der Voordt & H.B.R. van Wegen (1990), Sociaal Veilig Ontwerpen. OSPA/TU-Delft.Achtergronden

Deze tekst is een bewerking (Favas.net, februari 2019) van de eerder door Veiligwonen.nl gepubliceerde lezing van Rob van der Bijl voor het toenmalige ROZM-atelier van de gemeente Den Haag (17 april 2003).

Zie ook de masterclass ‘Ontwerpen met Veiligheid’ (‘Design with Safety’), Rob van der Bijl, Technische Universiteit Delft, 24 januari 2012.