Empowerment van La Grande Borne
Een alternatieve aanpak van een cité (Parijs-Grigny, Frankrijk)
De Franse jaren zestig wijken zijn berucht. Stedenbouwkundige planning heeft gefaald (zie o.a. Epstein, 2016). Grigny in het zuidoosten van de metropool van Parijs dient als een van onze belangrijkste referentieprojecten. Ons geval hier is de cité (wijk of buurt) ‘La Grande Borne’. Favas.net startte een onderzoeksproject om het sociale weefsel van deze wijken te verbeteren (eerste fase, 2016, in samenwerking met tijdschrift Blauwe Kamer). Aanvullend op het officiële stedenbouwkundig plan willen we een alternatieve aanpak bedenken die rekening houdt met lokale interesse, cultuur en kennis en bewoners kansen biedt om zich sociaal en economisch te ontwikkelen.
La Grande Borne ligt in de gemeente Grigny (Departement Essonne, Île-de-France) aan de autoweg A6 (Autoroute du soleil) en heeft ook een station aan RER-lijn D (Grigny Centre) en past aldus goed in het concept van de villes nouvelles. De wijk was ooit een showcase voor hoogwaardige sociale woningbouw die ondanks de industriële bouwwijze onmiskenbaar architectonische kwaliteit bezat. Daarvoor was de befaamde architect Emile Aillaud verantwoordelijk, de geestelijke vader van wijken als La Grande Borne in heel Frankrijk. De wijk werd bekend als La Cité des Enfants, als een stedelijke utopie kortom, waar midden in de wijk geen verkeer was, maar een mooi park waar de kinderen veilig konden spelen.
Inmiddels bestaat deze wijk enkele decennia en hebben maatschappelijke ontwikkelingen een zware wissel op het bestuur getrokken. La Grande Borne als onderdeel van het stadsdeel Grigny is gelegen in het departement 91. De meeste (problematische) buitenwijken rond Parijs zijn behalve in de 91 te vinden in de departementen 93 en 94. De afgelopen decennia zijn de buitenwijken veel sociale, culturele en economische problemen ontstaan. La Grande Borne vormt hierop geen uitzondering. Het beeld is bekend. Er is veel armoede en werkeloosheid. Er is veel, met name druggerelateerde criminaliteit. Bovendien zijn woningen in slechte staat geraakt en zijn veel voorzieningen verdwenen. Dit beeld is negatief en onderdeel van de sociale tweedeling tussen het rijke, centrale Parijs in het midden en de arme buitenwijken daarbuiten, waarvan de inwoners worden verguisd.
Maar dit is ook een stereotypisch beeld, want in La Grande Borne en vergelijkbare wijken proberen de mensen iets van hun leven te maken. Het is onjuist en onrechtvaardig om ze te reduceren tot vermeend uniforme specie van buitenwijkinwoners. Want de verschillen en de mogelijkheden kunnen en mogen niet worden onderschat. La Grande Borne kan opnieuw dienen als een showcase. Nu als een habitat die op de toekomst wordt voorbereid en straks onderdeel kan uitmaken van een nieuw Grand Paris. We zetten enkele projecten, maatregelen en ideeën op een rij.
De cité La Grande Borne naar buiten toe ‘openen’: dat is de kerngedachte achter het overheidsprogramma dat al ruim tien jaar onderweg is. La Grande Borne ligt aan de autoweg A6 (Autoroute du soleil) en heeft ook een station aan RER-lijn D (Grigny Centre) en past aldus goed in het concept van de villes nouvelles. Daartoe is een serie projecten in gang gezet. Die alle het streven gemeen hebben de leefbaarheid van de wijk te verbeteren, in het bijzonder door versterking van de voorzieningen. We halen een paar belangrijke projecten hier naar voren. En laten bovendien zien waar sociale en culturele kansen liggen.
Speerpunt is de verbetering van de bereikbaarheid. Niet alleen in de verbindingen met de stad Parijs (RER-lijn D wordt vernieuwd), maar vooral met de overige buitenwijken. Daartoe is een regionale sneltramlijn in aanleg (gaat eind 2023 open), met twee haltes bij La Grande Borne. De tram rijdt straks door naar de rand van de metropool (Évry) en aan de andere kant naar de plaats Massy (ook in de buitenwijken, maar trouwens wel met een opera en twee zwembaden!). Onderweg kan op tal van plaatsen worden overgestapt op overig openbaar vervoer. Op vergelijkbare wijze krijgt La Grande Borne een sterk verbeterd busaanbod. De bus doet hetzelfde als de tram, alleen fijnmaziger. De bus verbetert zo vooral de ontsluiting van de wijk. Nu al rijdt buslijn 402 “In het hart van La Grande Borne”. Volgend jaar zal de 402 vervangen worden door een nieuwe hoogwaardige buslijn volgens de nieuwe ‘T Zen’ formule die voorziet in nagenoeg volledig vrije baan en de exploitatie met fraai vormgegeven elektrische superbussen.
Jaren is gewerkt aan een plan om La Grande Borne te ‘openen’. Hiermee wordt letterlijk een nieuwe weg ingeslagen. De vanouds in zich zelf gekeerde wijk is opengelegd en ontsloten. Het doorbraakproject Voie de la Plaine heeft daartoe voorzien in een nieuwe, dubbele straat, inclusief busbaan, dwars door het centrale deel van de wijk. De centraal gelegen bushalte heeft de toegankelijkheid en daarmee de kwaliteit van de wijk sterk verbeterd. Zo bezien is het doorbraakproject Voie de la Plaine een teken dat ondanks de toenemende segregatie de hoop nog niet is opgegeven.
In La Grande Borne is de sociale verhuurder Groupe Opievoy al sinds 2007 bezig met een renovatieprogramma dat inmiddels grotendeels is afgerond. Dat komt de bewoners zeker ten goede. De opgeschoonde en gerenoveerde architectuur van de befaamde naoorlogse sociale woningbouw architect Émile Aillaud vormt een speciale en positieve conditie. Het bijzondere ontwerp van Aillaud met zijn monumentale kwaliteiten biedt La Grande Borne kansen om een onderscheidende omgeving te zijn. La Grande Borne krijgt zo een kans weer een Cité des Enfants te worden. De iconische speelbouwwerken hebben een nieuw leven gekregen.
De verbetering van de bereikbaarheid en de huisvesting in combinatie met hernieuwde architectonische uitstraling kan het beeld van La Grande Borne in positieve zien doen kantelen. Maar alle plannen en projecten kunnen niet werken zonder de inwoners. Zoals gezegd, het is allesbepalend dat gebroken wordt met het stereotypisch beeld van wijken als La Grande Borne en dat de bevolking er serieus genomen wordt en sociale en economische mogelijkheden krijgt en daarnaast een situatie wordt geboden die hen in staat stelt zelf dit soort mogelijkheden te creëren en te benutten.
Het belang van taal en cultuur hierbij mag niet worden onderschat. De straattaal en de verhalen over de wijk dragen bij aan een positief beeld en een sociale versterking van de inwoners. Zo spreekt het citaat van de Malinese schrijver, historicus en etnoloog Amadou Hampâté Bâ (1901-1991) op de beschilderde muur van een transformatorhuisje in La Grande Borne boekdelen: “En Afrique, quand un vieillard meurt, c’est une bibliothèque qui brûle” (Als in Afrika een oude man sterft, brandt er een bibliotheek af). Hij sprak deze woorden in een toespraak voor de assemblee van UNESCO in 1960, waarin hij pleitte voor de ontwikkeling en toekenning van middelen voor het behoud van de mondelinge traditie in Afrika. Op vergelijkbare wijze wijzen de lokale artiesten hier op het belang van de cultuur in La Grande Borne. Graffiti kan staan voor een gewelddadige ‘tag’, maar ook voor een kunstzinnige ‘piece’. Beide vormen van graffiti zijn in La Grande Borne te vinden. Maar de mooie en rijke kunstwerken overheersen toch het straatbeeld. Weer een duidelijk positief signaal voor de toekomst.
Rap kan gewelddadig en vrouwonvriendelijk zijn. Dat komt zeker voor, bijvoorbeeld wanneer Kalash Criminel in zijn straattaal (verlan) rapt dat hij een politieagent (un keuf) in Grigny (en vil-ci t’es llé-gri) wil traumatisen: “Comme un keuf en vil-ci t’es llé-gri; J’vais tous les traumatiser (hey).” Maar rap kan ook sociaal betrokken zijn. Wanneer de rap als levensles werkt, dan biedt deze cultuur kansen om de sociale betrokkenheid te versterken. Grigny, en dus ook La Grande Borne, staan bekend om hun rijke rapcultuur. Zo woont de bekende rapper-komiek Gazouza Setif in La Grande Borne en blijkt uit zijn paroles dat zijn wijk hem zeer aan gaat, al doet hij dit met taal die niet bij iedereen even gemakkelijk overkomt. Bovendien maakt hij keihard duidelijk dat met een adres in Grigny de wegen naar werk in de (rijke) stad Parijs afgesloten blijven.
TIJDLIJN
24 januari 2023 – In samenwerking met Geert Kloppenburg is het project van Favas.net op la Grande Borne gepresenteerd in Pakhuis de Zwijger, Amsterdam, Nederland (‘Parijs: aan het eind van de lijn’).
November 2022 – Het voorzieningenaanbod in La Grande Borne staat al geruime tijd onder druk. Veel winkels zijn de afgelopen jaren gesloten. Eind november 2022 dreigt zelfs de sluiting van de laatste kruidenierszaak. Omwonenden protesteerden tegen de voorgenomen sluiting.
Oktober 2021 – La Grande-Borne vierde vorige maand haar 50-jarig jubileum. De problemen zijn niet weg, maar Favas.net wil de positieve dingen onderstrepen, zoals de heilzame instandhoudings- en rehabilitatieprojecten, waaronder investeringen van 300 miljoen euro – tussen 2007 en 2021 vonden renovatiewerkzaamheden plaats in bijna 3000 appartementen (Yvelines Essonne). Bovendien heeft het label ’20th Century Heritage’ van La Grande-Borne zijn vijftigjarig bestaan positief gemarkeerd. De ‘cité’ is ontsloten dankzij de zogenaamde ‘traversante’ as. Maar toch is de afdruk van Émile Aillaud er nog steeds, net als sociale cohesie, aangezien er slechts twee appartementen per verdieping zijn. Samenwonen is niet verdwenen. Koken voor je buren gebeurt nog steeds (volgens een lokale bron). Inmiddels is het openbaar vervoer verbeterd door de nieuwe buslijn 402 die gebruik maakt van de busbaan langs de traversante as. In de nabije toekomst wordt bus 402 vervangen door de nieuwe kwaliteitsbus ‘T Zen 4’.
Nieuws 2018 – De president van Frankrijk verwierp het ‘masterplan’ van Borloo om de mensen in de Franse buitenwijken te helpen. Als er geen echt plan is, wat gaat de Franse regering dan eigenlijk doen voor miljoenen mensen die in armoede leven? Toch zei Macron dat hij direct in mensen wil investeren, zodat zij hun wijk gaan veranderen in plaats van de overheid. De Franse president wil mensen de kans bieden om te studeren, een baan te hebben, in een veilige omgeving te wonen, om de buitenwijken te veranderen in een plek die de moeite waard is voor jonge mensen om in op te groeien.
Download het Borloo plan ‘Vivre ensemble – Vivre en grand. Pour une réconciliation nationale’ (in het Frans).
Oktober 2016 was getuige van een tragische aanslag op een politieauto. Favas.net onderzocht deze zaak. Oktober 2021, 5 jaar later! Toch is de situatie problematisch. De krant Le Parisien (30 september 2021) schrijft over de geschiedenis van de wijk en deze tragische gebeurtenis: “Les commerces périclitent, la délinquances’installe. Petit à petit, la Grande-Borne est gangrenée, comme d’autres cités sensibles, par de trafic de drogue et les geweld urbaines. Paroxysme de cette geweld, l’attaque au cocktail molotov, en 2016, contre des policyers côté Viry-Chatillon. « Cette affaire a traumatisé tout le quartier », Confie un travailleur social.”
La Grande Borne (Parijs-Grigny, Frankrijk)
Verantwoording
La Grande Borne is een project van Favas.net, in samenwerking met Laurent Chambon, Geert Kloppenburg en vele anderen. Alle teksten en beelden door Favas.net. Kaarten (tram en bus): Maximilian Dörrbecker (Chumwa), Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic.
Dit (onderzoeks)project loopt nog steeds. Voorlopige resultaten zijn gepubliceerd (2016) in het vaktijdschrift over landschapsarchitectuur en stedenbouw Blauwe Kamer. De productie van een documentaire is gestart in maart 2022. Het onderzoeksproject is uitgelegd en gepresenteerd tijdens tal van lezingen en colleges (bijv. Universiteit Gent, België) en onlangs in Pakhuis de Zwijger, Amsterdam, Nederland (24 januari 2023). Het veldwerk is voortgezet in 2017-2019 en opnieuw in 2022.
Enkele referenties:
. Renaud Epstein, Le ‘problème des banlieues’ après la désillusion de la renovation. Metropolitiques, le 18/01/2016
. Doug Saunders, Arrival city. Cornerstone, 2011.
. Wouter Vanstiphout, De rol van stedenbouw, architectuur en stadsbestuur in de rellen in de Franse voorsteden van 2005. De architect heeft het gedaan! Crimsonweb, 2010.
Zie verder: