Uitholling van het begrip sociale veiligheid
Sinds Veiligwonen.nl enkele jaren geleden opging in Favas.net (juli 2016), is er veel veranderd in het kennisdomein waar Veiligwonen.nl al sinds de oprichting in de jaren negentig van de vorige eeuw voor stond. Het begrip ‘sociale veiligheid’ stond en staat nog steeds centraal in dat kennisdomein, maar de betekenis ervan is rap aan het veranderen. Hierover wil Favas.net rapporteren.
In de Nederlandse context is het begrip aan de Technische Universiteit van Delft gedefinieerd en geoperationaliseerd door de wetenschappers Theo van der Voordt en Herman van Wegen, achtereenvolgens in hun befaamde controlelijst (1990) en hun proefschrift (1991). In hun definitie van sociale veiligheid onderscheiden ze twee componenten: “ a. Objectieve sociale (on)veiligheid: de kans dat zich daadwerkelijk een delict voordoet. Anders gezegd: de feitelijke, objectieve kans om slachtoffer te worden van een delict. b. Subjectieve (on)veiligheid: de gepercipieerde kans om slachtoffer te worden van een delict en de angstgevoelens die daardoor worden opgeroepen. Deze component verwijst naar de mate waarin de omgeving als veilig of onveilig wordt ervaren, de onveiligheidsbeleving.” (proefschrift, p.21)
Sociale veiligheid wordt door beide wetenschappers uitdrukkelijk in verband gebracht met criminaliteit, dat wil zeggen met delicten en het risico om daar slachtoffer van te worden, of gevoelens met betrekking tot veelvoorkomende delicten. En vervolgens onderzoeken ze sociale veiligheid in de context van de gebouwde omgeving. Sociale veiligheid is aldus vooral een publieke aangelegenheid. Dat blijkt ook uit hun Engelse vertaling ervan, namelijk ‘public safety’ en de context daarvan, een ‘publicly secure environment’ (proefschrift, p.11). Op de Nederlandse Wikipedia wordt in onze recentste raadpleging het publieke karakter overigens nog steeds bevestigd: “Onder de term sociale veiligheid wordt verstaan de bescherming of het zich beschermd voelen tegen gevaar dat veroorzaakt wordt door of dreigt van de kant van menselijk handelen in de openbare ruimte.”
In diverse gedragscodes heeft de afgelopen tijd het begrip sociale veiligheid echter een nieuwe betekenis gekregen. Zo brengen de Nederlandse universiteiten het begrip in verband met een veilige, open en respectvolle omgeving voor hun studenten, medewerkers en bezoekers (bijvoorbeeld de Universiteit van Amsterdam; zie onderstaande referentie). Het nastreven van zo’n omgeving is op zich begrijpelijk, maar impliceert tegelijkertijd dat sociale veiligheid ook wordt gebruikt binnen een niet-publieke omgeving van de instelling met het vereiste werk- en studieklimaat. In de Amerikaanse en Engelse situatie zien we een vergelijkbare verschuiving. Het denken over public safety, in de zin van bescherming van het grote publiek, is op universiteiten ingeruild voor een bedrijfsmatige dienstverlening aan hun ‘studenten-consumenten’ die zich daar veilig willen voelen. Greg Lukianoff en Jonothan Haidt spreken in dit verband over de ‘bureaucracy of safetyism’ (pp.195-212).
Bovendien verruimen de universiteiten de betekenis van sociale veiligheid aanzienlijk door het begrip te verbinden met ongewenst gedrag. “Elke vorm van ongewenst gedrag, zoals seksuele of andere vormen van intimidatie, agressie, pesten of discriminatie, is voor de Nederlandse universiteiten onaanvaardbaar.” Criminaliteit wordt zo feitelijk ingeruild voor ongewenst gedrag. Bevorderen van sociale veiligheid wordt zo vereenzelvigd met respectvol met elkaar omgaan. “Allen die aan onze universiteiten verbonden zijn, als student, medewerker of bezoeker, dragen eraan bij dat we elkaar respectvol behandelen, ongeacht herkomst, godsdienstige overtuiging, seksuele voorkeur, handicap, rol of functie. Het is aldus de taak van allen om zich binnen de instelling actief in te zetten voor sociale veiligheid.” Bedrijven sluiten hierbij aan willen dat voortaan melding wordt gemaakt van (vermoedens van) misstanden en onregelmatigheden. Hiermee zijn we wel bijzonder ver afgedreven van de wereld der criminaliteit, hetgeen nog wordt versterkt door onveiligheid te associëren met onwelgevallige (spreek)taal. Lukianoff en Jonothan Haidt beschouwen in dit verband de nieuwe betekenis die in de Amerikaans-Angelsaksische context aan geweld wordt toegedicht: “… the idea that speech can be violence … seemed to spread, assisted by the tendency in some circles to focus only on perceived impact, not on intent. Words that give rise to stress or fear for members of some groups are now often regarded as a form of violence.” (p.97)
De onlangs door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) uitgebrachte gids ‘Sociale veiligheid in de Nederlandse wetenschap’ sluit hier op aan: “Sociale veiligheid heeft betrekking op die interpersoonlijke verhoudingen. In een sociaal veilig leer- en werkklimaat voelen mensen zich niet bedreigd door het gedrag van anderen en kunnen zij erop vertrouwen dat ze een afwijkende mening of nieuwe feiten naar voren kunnen brengen zonder beledigd, vernederd, geïntimideerd of monddood gemaakt te worden.” (p.11)
Samengevat en concluderend: sociale veiligheid heeft in de nieuwe betekenis niet meer betrekking op openbare ruimte, maar op (semi-) private situaties waar mensen elkaar in hun studie-, of werkomgeving tegenkomen, terwijl onveiligheid wordt losgekoppeld van feitelijke delicten en daarentegen verbonden met vermeend ongewenst gedrag en taal. De oorspronkelijke betekenis is zo volkomen uitgehold.
Tekst en beeld
Favas.net (Rob van der Bijl)
Veiligwonen.nl
Referenties
KNAW (2022). Sociale veiligheid in de Nederlandse wetenschap. Van papier naar praktijk. Amsterdam, KNAW.
Lukianoff, G., J. Haidt (2018). The Coddling of the American Mind: How Good Intentions and Bad Ideas Are Setting Up a Generation for Failure. New York City, Penguin Press.
Voordt, D.J.M, van der, H.B.R. van Wegen (1990). Sociaal veilig ontwerpen – Checklist ten behoeve van het ontwikkelen en toetsen van (plannen voor) de gebouwde omgeving. Publikatieburo Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft.
Idem (1991). Sociale veiligheid en gebouwde omgeving: Theorie, empirie en instrumentontwikkeling. Publikatieburo Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Sociale_veiligheid (geraadpleegd dd. 27 december 2022)
https://www.uva.nl/over-de-uva/beleid-en-regelingen/regelingen-en-reglementen/gedragscode-en-sociale-veiligheid/gedragscodes-en-sociale-veiligheid.html (geraadpleegd dd. 27 december 2022)